۱. تاثیر گذاری ذات کرونا بر هویت یا حتی گفتمان درون دینی جامعه ایرانی.
با بررسی و دقت در کنش های جامعه ایرانی در طول گام اول انقلاب اسلامی، این تجربه به دست آمده است که این قابلیت هم در مردم و هم در سیاستمداران به وجود آمده است که از عناصر مختلف و متفاوت میتوانند التجاءات درون دینی جامعه را تقویت کنند. نوع پردازش مساله توسط جامعه نخبگانی، رسانه ها و هم چنین ادراکات نوع متوسط جامعه ایران، به این حد رسیده است که از این آزمونها برای افزایش سطح معرفت و ایمان خود استفاده کنند و شبهات پیش آمده در خصوص هر بلیهای، به دلیل ورود مناسب و بهنگام نخبگان، برای نوع جامعه تبدیل به معضل نشود. یعنی در این نوع از مواجهه، برجستگي هويت ديني نزد مردم افزایش پیدا می کند.
البته این مهم در خصوص موضوع کرونا دارای ابعاد متفاوتی است که بدان اشاره خواهد شد.
۲. نکته مهمی که نقطه اختلاف این تجربه با دیگر معضلات جامعه ایرانی بوده است، این است که در این مشکل، درب تمام مظاهر اظهار هویت دینی جامعه ایران، به روی مردم بسته شد. یعنی نقطه تمایز و برتری تحلیلی مردم ایران که تمسک به خداوند تبارک و تعالی، توسل به معصومین، رجوع به مساجد، حضور در مجالس وعظ و روضه، تشرف به حرم ها و ... بوده است، دیگر وجود نداشت. جایگزینی که مردم در این فضای گفتمانی بدان مراجعه میکردند، فضای مجازی شد. یعنی جایگزین المانهای مذهبی، ساختاری غیر دینی و غیرالهیاتی با تکثر و تنوع برنامه های مختلف گردید.
از آنجا که ذات این فضا و مدیریت آن، توسط نظام سرمایه داری مدیریت میشود و نظام سرمایه داری به این نتیجه رسیده است که برای پویایی خودش، باید این فضا را در اختیار بگیرد؛ بنابراین نحوه واکنش جامعه مخاطب ایرانی در مقابل این ویروس را به دست گرفت. چون شبکه هاي اجتماعي، ارزش هاي اجتماعي را متحول ساخته و دگرگوني گسترده اي را در شيوههاي شکل گيري هويت ديني افراد و گروه ها به وجود می آوردند.
در ابتدای شیوع این ویروس منحوس و تعطیلی اماکن مذهبی مخصوصا حرمهای مطهر، به نظر تحلیل رایج، برای تحلیل رفتار کنشگران اجتماعی، گیدنزی است. به نظر گیدنز، کنشهای روزمره به وسیله خود کنشگران به لحاظ ساختاری مقید میشود و فناوریهای رسانه ای نیز در این امر دخیل هستند.
همانند همین مساله، تحلیل این برونداد با نظریه کاشت یا پرورش گربنر است که بر کنش متقابل میان رسانه و مخاطبانی که از آن رسانه استفاده میکنند و نیز بر چگونگی تأثیرگذاری رسانهها بر مخاطبان تأکید دارد.
اما بعد از ورود عناصر تاثیرگذار در این فضا و تغییر رویکردها در ساختار کلان فضای مجازی جمهوری اسلامی و عرضه بسیاری از برنامه های دینی و مذهبی در فضای مجازی، رویکردها و نمودها متفاوت شد. بنابراین هم در عرصه باورها (با توجه به حجم عظیم شبهات پاسخ داده شده و ورود طلبه ها و جامعه مذهبی در این موضوع) و هم مناسک (زیارت مجازی، ادعیه صوتی و تصویری و ...) تغییر جدی به وقوع آمد. در همین ایام و دقیقا به دلیل همین مناسبات، شاهد ظهور پدیدهای بنام # زیارت_ ماشینی هستیم. زیارتی که در شرایط موجود، از نزدیک ترین مکان ممکن به حرم مطهر و به صورت خانوادگی از داخل ماشین قرائت میشود که نشان از میزان رسوخ هویت دینی در جامعه ایرانی دارد. پدیدهای که زائران آن، کمتر از زیارت حضوری از داخل حرم مطهر نیست و 24 ساعته و مخصوصا در ساعات پایانی شب برقرار است.
نکته پایانی قابل توجه این است که در بحث هویت دینی، برخورداری از دین و تعالیم مذهبی مشترک در یک جامعه مورد توجه قرار میگیرد که در حال حاضر، به مدد حضرت رضا (ع) در سطح خوبی قرار دارد.
والله المستعان
محمد سلطانیه
عضو هیات علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه علوم اسلامی رضوی